“આ મેગેઝીન છે તો સરસ, પણ ચાલશે નહીં. આપણા વાંચકો આવું બધું વાંચવા ક્યાં ટેવાયેલા જ છે?”
“વાંધો નહીં, એ ટેવ હું પાડીશ.”
પહેલા શ્રીમાન લલિતકુમાર ખંભાયતાએ આ જ વિષય પર લખેલી એક પોસ્ટ વાંચો અહિયાં…
વો બીતે દિન યાદ હૈ, વો પલ મુજે યાદ હૈ, ગુઝારે તેરે સંગ જો, લગા કે તુજે અંગ જો…
ઉપરનો સંવાદ આજે ય છાતીમાં પ્રિયતમાના પહેલા ચુંબનના એહસાસની જેમ સોને મઢેલો અને જડેલો છે. ના ના, નોસ્ટાલ્જિક થવાની વાત જ નથી. પરંતુ હા, એક એવી જ્ઞાનની પાઠશાળાની વાત કરવી છે જે ઓપન સોર્સ હતી. સદાકાળ સર્વસુલભ. ગુજરતી જતી આ જિંદગીમાં અનેક બનાવ એવા બને છે જેને માટે આપણે ‘ડોટ્સ’ ની ઉપમા યથાર્થ લાગે. એ ડોટ્સ કનેક્ટ કરીએ ત્યારે ખબર પડે કે હા જી, આ બનાવ બન્યો ન હોત તો આપણું ભાવિ જુદું ઘડાયું હોત. જેમ ‘સમકાલીન’ મેગેઝીને આજે ગુજરાતી સાહિત્યમાં અનેક એક્સ્ટર્નલ અને સજ્જ લેખકોના કોશેટો થવાનું કાર્ય કર્યું હતું, એમ જ આ મેગેઝીને પણ જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની એવી ઝુંબેશ હાથ ધરી જેની સામે રાજ્યની સ્કુલોમાં ચાલતા વિજ્ઞાન મેળાઓ આજેય નર્યા તુક્કા લાગે છે.
હા, આજે એ બાળપણની સફર કરવી છે. જેની ‘સફારી’ આજે ય તરોતાજા છે. અનેક લેખો કડકડાટ મોઢે છે. જીવનની ઘટનાઓને વૈજ્ઞાનિક અભિગમથી જોવા માટે જેને ટોટલ ક્રેડીટ ગર્વભેર દઈ શકાય એવા આ મેગેઝીનની વાત કરવી છે. ઉપર લખ્યો એ સંવાદ સફારી ના ૧૦૦ માં અંકની શરૂઆતમાં લખ્યો છે. તંત્રી નગેન્દ્ર વિજય દાદા. સંપાદક ‘હર્ષ’લ પુષ્કર્ણા. આ બેય જુગલ જોડીએ ધમધમાવીને જ્ઞાન-વિજ્ઞાન જીવન માટે જરૂરી છે એ મુદ્રાલેખ હેઠળ આ મિશન આગળ ધપાવ્યે રાખ્યું છે. ચુપચાપ, કોઈ પણ જાહેરાત સ્વીકાર્યા વગર. ફિલ્મો તરફ લગાવ કરાવનાર પહેલુવહેલું મેગેઝીન એટલે સફારી. યાદ કરો જુના જોગીઓ, અંક નંબર ૬૪. ફિલ્મ ‘ટાયટેનિક’ પરનો સૌથી પહેલો લેખ જેમાં એમાં વપરાતી સ્પેશિયલ ઈફેક્ટસ અંગે હેરતઅંગેજ માહિતી હતી. એ અંક સાથે ફ્રી માં ટાયટેનિકનું પોસ્ટર પણ ભેટમાં આવતું જે જોઇને ફિલ્મ જોવાની પ્રેરણા મળેલી અને પછીથી એ આજે ય મોસ્ટ ફેવરીટ ફિલ્મનો એકચક્રી દરજ્જો ભોગવતી રહી છે.
આ સફરમાં બાયોલોજી, શસ્ત્રો, યુદ્ધવિજ્ઞાન, સંઘર્ષગાથાઓ અંગે કેટકેટલું પાનાઓ ભરીભરીને આપ્યું છે, એનો હિસાબ થઇ શકે એમ નથી. ‘ આજનો વાંચક આવતીકાલનો વિચારક બનવો જોઈએ ‘ એવો ઉદ્દેશ્ય લઈને મચી પડેલા આ મેગેઝીને એના મોટાભાઈ ‘સ્કોપ’ ના લખાણો ય વિષયવાર પોતાનામાં ધીરેધીરે સમાવી લીધા છે. રાષ્ટ્રવાદ કોને કહેવાય એ શીખવાડનાર ‘સફારી’ પહેલુવહેલું હતું જેના વિચારોએ તરુણાઈની વિચારધારાઓને સમુળગી પલટી નાંખી છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ઉંધી થઇ જાય તોય આ જાતનો પરિવર્તનનો દૈવી પવન (કામીકાઝી: શબ્દ સોર્સ- વિશ્વયુદ્ધની યાદગાર યુદ્ધકથાઓ ભાગ-૨,લેખ નંબર-૪) પેદા કરી શકશે નહીં એ સ્વીકારવું પડશે. ત્રણ ત્રણ પેઢીઓ સુધી જે મેગેઝીને પોતાનું સ્થાન લાયબ્રેરી માં જાળવી રાખ્યું હોય, એના પર પણ શું આફતો નહીં આવી હોય? શું એને દરેક લોકપ્રિય વ્યક્તિ-વસ્તુ ની જેમ ટીકાઓ નહીં સહન કરવી પડી હોય? જરૂરથી. બિલકુલ સહન કરવી પડી છે.
એ સત્ય પણ સમજી લઈએ કે ફોટા સહીત ઉઠાંતરી ગુજરાતી મીડિયાના અખબારોની અમુક કોલમોમાં ઘણી નબળી રીતે થાય છે. પરંતુ, અનુવાદો એક વસ્તુ છે અને સમજણ બીજી. બીજું, જે વાંચકો સફારીને વાંચીને મોટા થયા છે એમને માટે હવે વિકિપિડીયા સુલભ છે. એક કહેતા અનેક સંદર્ભો મળી જાય છે એટલે ‘સફારી’ એવા તમામ વાંચકો માટે સ્પ્રિંગબોર્ડ સાબિત થયું છે જેમના વાંચન પ્રત્યે રસ-રૂચી ઘડાયા છે અને જેમની જ્ઞાનની ભૂખ સતત વધતી જાય છે. એટલે એ રીતે જોઈએ તો સફારી પર ભલે એ પ્રકારના આક્ષેપો થતા રહે, સફારીએ સતત વાંચન તરફ લોકોને ‘વાંચે ગુજરાત’ ના ઘણા સમય પહેલાથી આકર્ષાયેલા રાખ્યા છે એ નતમસ્તકે કબુલ કરવું જ રહ્યું. કોઈ વસ્તુ વિષે મગજમાં એક શબ્દ આવે જેમકે ‘અત્તીલા ધ હૂણ’..તો એ શબ્દની દેન સફારી છે અને માહિતી આપનાર વિકિપીડિયા છે.
આ રીતે ‘સફારી’ એ અનેક વાંચકોને સજ્જ બનાવ્યા છે જે દરેક વ્યક્તિ કબુલ કરશે. તરુણાઈમાં જયારે હજી શરીરના અંત:સ્રાવો વિકસતા હોય એ ઉંમરે જો કોઈ તમને આજીવન કામ લાગે એવી ભેટ આપી દે તો એ ભેટ જિંદગીભર તમારી સાથે રહે છે. વાંચન આવી જ ભેટ છે જે ‘સફારી’ના સ્વરૂપમાં મળી ગઈ હતી.
અને એક દિવસ ચોથા ધોરણથી સાથ આપનાર ‘સફારી’ એ દસમાં ધોરણના બોર્ડની પરીક્ષા સામે પરાજય સ્વીકારી લીધી…..
(ક્રમશ:)…