મારી સામે પથરાયેલા ભીના ખેતરને જોઈ રહ્યો છું. ચારે તરફ આકાશ ઘેરાયેલું છે. થોડીવાર પહેલા એક ઝાપટું આ કાળી-સુકી જમીનને ભીની કરી ગયું. મારા શ્વાસમાં માટીની સુગંધ છલકાઈ રહી છે. જમીનને ભીની કરીને એ વાદળ દુર ભાગી ગયું છે. મારું ગામ, મારી સીમ કોરી રાખી ગયું છે. માત્ર સુગંધ છોડીને આ જમીન નિ:સાસો નાખી રહી છે. સામે શેઢે વધારે પડતું લીલું લાગતું રાયણનું ઝાડ ઠંડી હવામાં કલબલી રહ્યું છે. દુર વરસાદ ગાજ્યો. પેલું ઝાડ જોઇને જૂની વાત યાદ આવી.

બે વરસ પહેલા આવી જ એક સંધ્યાએ હું અને મારા ખેડૂત પપ્પા અહી ઉભા હતા. હવાને લીધે અમારા શર્ટનો ફફડવાનો અવાજ આવતો હતો. ચુપકીદી હતી. ભીની સુગંધ અને પોતપોતાનું એકાંત હતું. કુદરત સાથેનું એકાંત મૂંગી રીતે જીવતા માણસોને બોલકા કરી દેતું હોય છે. મારા પપ્પાએ મને પૂછ્યું: ખબર છે આ સામે દેખાતી કુદરત, પેલું રાયણનું ઝાડ આ બધું આટલું સુંદર કેમ દેખાય છે? મેં પપ્પાને મારું સાયન્સનું જ્ઞાન દેવાનું ચાલુ કર્યું! કઈ રીતે ફોટો-સિન્થેટીક પ્રોસેસમાં ક્લોરોફીલ કામ કરે છે, અને સામે દેખાતી કુદરત લીલીછમ દેખાય છે એ બધું મેં તેમને સમજાવ્યું. તેઓ હસી પડ્યા. મેં હસવાનું કારણ પૂછ્યું તો મને કહે: મને મારા અજ્ઞાન ઉપર હસવું આવે છે. મને તો એમ કે- આ કુદરત જેવી છે એવી જ રીતે દેખાય છે, અને જેવી છે એ રીતે જ મસ્ત રહીને જીવી રહી છે એટલે આટલી સુંદર દેખાતી હશે.

એમનો જવાબ મને ધ્રુજાવી ગયો હતો. સાચે જ કુદરતની સુંદરતાનું કારણ તેનું કુદરતી હોવું એ જ હશે. માણસ પણ કુદરતી રીતે જીવે ત્યારે આપોઆપ સુંદર બની જતો હોય છે. કદાચ.

આ ભીની માટીની સુગંધ એક બીજો વિચાર જન્માવી રહી છે. ભવિષ્યની પેઢી આ દ્રશ્ય જોઈ શકશે? આવનારા ચહેરાઓને ખેતરની માટીની સુગંધ મળી શકશે? આજે હું એન્જીનીયર બનીને શહેરમાં જોબ કરું છું. છુટ્ટી હોય ત્યારે ગામડે આવું છું. ખેતર આવું છું. મારા જેવા હજારો યુવાનો છે જેમના પપ્પા ખેડૂત છે, પરંતુ દીકરાને ખેતી આવડતી નથી. પપ્પાએ પેટે પાટા બાંધીને ભણાવ્યા. કેમ? દીકરા…આ ખેતી ના કરશો. ભણો. આ ગામડે કશું કાઢી લેવાનું નથી. અમે ઢસરડા કરીને મરી જશું તોયે ક્યારેય બે છેડા ભેગા નહી થાય. બેટા…તમે ભણો અને પગારદાર બનો. ખેતી અમે સંભાળી લેશું.

એવું જ થયું છે! પેલી દુર થતી વીજળીના ચમકારા પછી હૃદયમાં અવાજ આવી રહ્યો છે કે- હવે અમારા કુટુંબે ઉછેરેલી ખેતીનું શું? અમારા ખેતરો સુગંધી ની:સાસો નાખશે ત્યારે કોને સુગંધ આવશે? આ શરીરમાં ખેડૂતનું લોહી દોડી રહ્યું છે, પણ દિમાગને ચાસ પાડતા આવડતા નથી! આપણા સડીને ચુથો થઇ ગયેલા સમાજની વિચારસરણી અંદર એક એવું ગંદુ ચિત્ર ઘુસી ગયું છે જે ગુસ્સો અપાવે છે: દીકરો આજકાલ શહેરમાં પોતાને ન ગમતી દસ-પંદર હજારની જોબ કરશે પરંતુ ગામડે બાપે જતન કરેલી ગમતી ખેતી નહી કરી શકે! કેમ? અરે આજકાલ જો યુવાન ખેતી કરતો હોય તો લગ્ન નથી થતા! બાપને પૂછીને મુરતિયો પસંદ કરતી ડાહી દીકરી ખેતી કરનારા યુવાનમાં ફ્યુચર સિક્યોરીટી જોતી નથી!

વાત સાવ ખોટી પણ નથી. સોલ્યુશન છે: ભણેલો યુવાન સર્વશ્રેષ્ઠ ખેડૂત બની શકે. હા. ટેકનોલોજી અને કુદરત મળીને કમાણી કરી આપે. જય વસાવડાએ રાડો નાખી-નાખીને આ વિષય પર, ઇઝરાયેલની ટેકનોલોજીથી સજ્જ ખેતી પર લખ્યું હતું. કોણ એ શબ્દો હૃદયમાં ઉતારે? ઉતારીને રીયલ-લાઇફમાં કયો યુવાન ખેતીમાં કરિયર બનાવવા ઉભો થાય? જયારે કોઈ શ્રેષ્ઠ માણસના-લેખકના શબ્દોને કોઈ ‘લખવા ખાતર લખેલા’ સમજે ત્યારે દિમાગને નપુંસકતા આવી જાય છે. થાય છે મારી પેઢીમાં સાવજ-પણું મરી પરવાર્યું છે અને ઘેટા-પણું છલોછલ ભર્યું છે. કોઈ પણ એક્સક્યુઝ આપ્યા વિના બધી સમસ્યા પાર કરીને ખેતીમાં કરિયર બનાવનારા સિંહ જીવે છે ખરા? કે લુપ્ત પ્રજાતિ?

મેં મારા 23 વરસમાં મારા પપ્પા અને ગામડાના ખેડૂતની નજરે જોયેલી જીવની જોઇને કહી શકું છું કે- અત્યારે ૪૫-૫૦ વરસની ઉપર જીવતા ખેડૂતોએ ભવ્ય જીંદગી જીવી છે. તેમને પોતાના શરીરને ઘસીને, કસીને, નિચોવીને જીવ્યું છે. શુદ્ધ ઓક્સીજન અને એથીયે શુદ્ધ હૃદય શરીરમાં ભરીને જીવી રહ્યા છે. દુનિયા વિશેના અજ્ઞાનને ભરપુર માણ્યું છે. તેઓએ આ ખુલ્લી ધરતીના પુત્ર બનીને માંને ખોળે જીવી જાણ્યું છે. આકાશની ચાદર ઓઢીને આંખો મીંચેલી છે. શહેરની હવા-પાણી-ખોરાક અને ટૂંકા જીવના માણસો એ બધા કરતા ચોખ્ખી જીંદગી ગામડાનો ખેડૂત જીવ્યો છે.

તોયે તેઓની નિરક્ષરતા નડી છે. અજ્ઞાન સૌથી મોટું કલંક બની રહ્યું. ખેડૂત સ્થિર બની ગયા. ટેકનોલોજીનું પરિવર્તન તેઓ અજ્ઞાનને લીધે ના સમજ્યા. ખેતીને કોસતા રહ્યા. દીકરાઓને મહામહેનતે ડોક્ટર-એન્જીનીયર બનાવીને તેઓ અસ્ત બાજુ પહોચી ગયા. હવે છેલ્લા વર્ષોમાં તેઓ ઓટલા ઘસવા સિવાય કશું કરી નથી શકતા. પુસ્તકો વાંચી નથી શકતા. આવા સમયે નિરક્ષરતા સૌથી મોટો ડાઘ બંને છે. સાવજ સમી જીવની જીવીને સમાજની અંદર ઘાસ ખાવાનો સમય!

મારા પપ્પા કહે છે: એક દિવસ ગામડાઓ ખાલી થઇ જશે. બધા યુવાનો શહેરમાં જ છે. અમે બુઢા થઈને મરશું એટલે ગામડે પૂરું!

એમનું વાક્ય અજાણી ઉપાધિમાં નાખી દે છે. ગામડાઓ ખાલી નહી થાય. હું આશાવાદી છું. આજકાલ પોતાને ન ગમતી જોબ કરવામાં દિવસો વેડફતો દીકરો એક દિવસ આ ગામડે આવશે. એક દિવસ આ માટીની સુગંધ મારી પેઢી પણ લેતી હશે. જમાનો ફરી ગયો હશે. ટેકનોલોજીથી અમે ખેતી કરીશું. કરિયર બનાવીશું. ઘરે ઈન્ટરનેટ પર માર્કેટ, પેકેજિંગ, એક્સપોર્ટ કરી નાખીશું. એગ્રો-ટુરીઝમ ઉભું થશે. ચોખ્ખી હવા, ખોરાક, પાણી બધું જ! મારા પપ્પાને પાણી વાળતી સમયે પેન્ટને ગોઠણ ઉપર ચડાવવું પડતું, અમે કેપ્રી-શોર્ટ્સ પહેરીને ટપક ચિંચાઈમાં, ગ્રીન-હાઉસમાં આંટા મારીશું! મારા પપ્પાએ દુકાળના વરસમાં કોરા ખેતર સામે જોઇને ભીની આંખે વરસ કાઢી નાખેલા છે, અમે ખેતરો કોરા રહેશે તો તંબુઓ પાથરીને ગૃહ-ઉદ્યોગો ચાલુ કરી દેશું. સાંજ પડ્યે ગામને ઓટલે નહી, પરંતુ પોતાની શોર્ટ્સ પહેરેલી વાઈફ સાથે બેસીને બાજરાના રોટલા બનાવવાની રેસીપી યુ-ટ્યુબ પર અપલોડ કરતા હોઈશું. જમાનો દુર નથી.

એક દિવસ આ ગામડાના જુના મકાનોમાં આપણે યુવાનો કમ્યુટર કંપનીઓ ચલાવતા હોઈશું. મોડી રાત્રે ખુલ્લા આકાશની ચાદર નીચે ફોરેઈનના કસ્ટમર સાથે ડીલ ફિક્સ કરતા હોઈશું. માટીના રમકડા બનાવીને આપણા દીકરા-દીકરીને ગીફ્ટ આપતા હોઈશું. દેખાઈ રહ્યું છે કે એ દિવસો, એ વર્ષો વધુ દુર નથી. પરંતુ આપણી જન્મજાત કુટેવ છે કે જ્યાં સુધી પરિસ્થિતિમાં ભરાઈ ના પડીએ ત્યાં સુધી સાવચેત થતા આવડતું નથી.

મારા પપ્પાના શબ્દો ખોટા નથી. એક દિવસ ગામડાઓ જરૂર ખાલી થઇ જશે. પરંતુ મને એ સુર્યાસ્ત પછીનો નવો સુરજ પણ દેખાય છે. જો આપણો ઘેટા-સમાજ અને યુવાન સમજે તો.

આગળના વાક્યમાં આગળ આવતો ‘જો’, અને છેલ્લે આવતો ‘તો’ હંમેશા આપણી સંસ્કૃતિના ધીમા ગ્રોથનું કારણ રહ્યો છે. સોલ્યુશન છે: એક પણ એક્સક્યુઝ વિના, શરમ ફગાવીને આપણે યુવાનો જયારે પડકારોને જીલતા શીખી લેશું ‘તો’

સાંજ પડી ગઈ છે. માટીની સુગંધ હજુ આવે છે. હવે મને તો આવતીકાલના સુર્યોદયમાં રસ છે. બસ.

–જીતેશ દોંગા